سامانه‌های موشکی میانبرد ایرانی؛ پرتاب صیاد ۲ و ۳ با تلاش و جوشن
موشک سوخت جامد و برد متوسط صیاد ۲ در ۱۸ آبان ۱۳۹۲ و صیاد ۳ با برد بیشتر در ۳۱ تیر ۱۳۹۶ رونمایی شدند. این موشک‌ها در سامانه‌های مختلفی شامل تلاش، صیاد، ۱۵ خرداد، جوشن و صیاد تاکتیکی مورد استفاده قرار گرفته‌اند و در جریان بازدید هفته گذشته ریاست جمهوری از نیروی دریایی ارتش هم روی ناوشکن بومی سهند مشاهده شدند.
سامانه تلاش در واقع تلاشی برای افزودن یک موشک پیشرفته با قابلیت‌های عملیاتی مناسب به سامانه برد بلند اس-۲۰۰ بود. سامانه روسی اس-۲۰۰ که در دهه ۱۹۹۰ توسط کشورمان خریداری شد، در چند مرحله دستخوش بهسازی‌های مختلفی به صورت کاملاً بومی شد که حتی باعث تعجب فرمانده نیروی هوایی روسیه به عنوان کشور فروشنده در بازدید از این سامانه در ایران در سال ۱۳۹۲ شد، اما موشک بزرگ و سنگین سامانه اس-۲۰۰ برای انهدام اهداف با مانورپذیری بالا مناسب نبود و ضمناً کمینه برد و ارتفاع قابل درگیری آن نیز نسبتاً زیاد بود. از سوی دیگر استفاده از سوخت مایع در سامانه اس-۲۰۰ نیز مشکلات خاص خود را داشت. در نتیجه متخصصان داخلی سراغ طراحی و ساخت موشک‌هایی چابک با فناوری سوخت جامد و آخرین دستاورد‌ها در زمینه هدایت و کنترل و ناوبری و الکترونیک پیشرفته برای افزوده شدن به سامانه اس-۲۰۰ رفتند. صیاد ۲ موشکی است که به همین منظور در قالب سامانه تلاش به اس-۲۰۰ اضافه شد. سامانه تلاش خود در سه رده تلاش ۱ برای ارتفاع‌های پایین و متوسط، تلاش ۲ برای ارتفاع متوسط به بالا و تلاش ۳ برای ارتفاع بالا و خیلی بالا آزمایش و به کار گرفته شد.
موشک سوخت جامد صیاد ۲ به عنوان اولین موشک پدافند هوایی که طراحی آن به طور کامل بومی است و تفاوت‌های محسوسی با نمونه‌های خارجی دارد، مطرح است. در این موشک برخلاف شاهین و شلمچه که تفاوت ظاهری خاصی با موشک امریکایی هاوک نداشتند، تفاوت‌هایی با خط مبنای انتخاب‌شده برای طراحی یعنی موشک استاندارد امریکا قابل مشاهده است. موشک استاندارد از خرید‌های قبل از انقلاب بوده است که در دوران پس از جنگ تحمیلی تحت چند برنامه بهسازی و ارتقا قرار گرفت. صیاد ۲ در شکل بال‌ها و قطر بدنه مشابه نمونه‌هایی از موشک استاندارد است، اما نگاه دقیقی به اجزای بال و طول بدنه، تفاوت‌های متعدد آن را با استاندارد نشان می‌دهد. هر یک از این تفاوت‌ها گواه اجرای حلقه‌های طراحی در کشور است. تفاوت بارز دیگر، شکل بالک‌های کنترلی صیاد ۲ است که به وضوح نشان می‌دهد یک طراحی کامل روی آن انجام شده است. واقعیت این است که هر چند افراد بدبین یا دشمنان، شاید موشک صیاد ۲ را کپی یا مهندسی معکوس نمونه‌ای از موشک‌های استاندارد بدانند، اما هر فرد آشنا به فرایند طراحی یک محصول هوافضا می‌تواند دریابد که این میزان تغییرات، خارج از حد کپی‌سازی و مهندسی معکوس بوده است.
بدون اجرای حلقه‌های طراحی، شبیه‌سازی‌های آیرودینامیک و طی کردن تمام مراحل طراحی جزئی، امکان ساخت و بعد هم تولید موشکی که در رزمایش‌های متعدد، موفق به ساقط کردن اهداف ریز و درشت شده است، وجود ندارد. طبق اطلاعات موجود موشک صیاد ۲ در مسیر توسعه خود بهبود‌هایی در برد داشته است و برخی منابع برد ۶۰ کیلومتر را برای نمونه اولیه آن عنوان کرده‌اند، اما نمونه مطرح آن برد برابر ۷۵کیلومتر و سقف ارتفاع درگیری ۲۷کیلومتر دارد. این سقف ارتفاع، بیشتر از ارتفاع پرواز تمام انواع پرنده‌های رزمی و شناسایی عملیاتی دشمنان ایران است. در فیلم‌های منتشرشده به همراه رونمایی از خط تولید موشک صیاد ۲ در سامانه به‌کارگیرنده آن که قاعدتاً سامانه تلاش ۲ بوده است، قابلیت ارتباط با سه پرتابگر که هر یک از چهار موشک برخوردار هستند، از روی تصاویر نمایشگر‌های کنترل سامانه قابل مشاهده بود. موشک صیاد ۲ در سامانه تلاش به واسطه رادار کنترل آتش ساخت داخل به نام افق هدایت می‌شود. به کمک این موشک، سامانه اس-۲۰۰ می‌تواند با اهداف کوچک درگیر شود و در برد‌های متوسط و کمتر، به جای موشک‌های اصلی خود از موشک‌های صیاد ۲ استفاده کند. در شهریور ۱۳۹۴ سامانه جدید «تلاش» به عنوان نسخه نهایی در سیر سامانه‌های تلاش ۱ و ۲ و ۳ رونمایی شد که موشک‌های صیاد ۲ و ۳ را به صورت ترکیبی به همراه رادار کنترل آتش، اتاق فرماندهی و کنترل و سامانه تولید توان بومی ولی با رادار کشف هدف سامانه اس-۲۰۰ به کار می‌گرفت.
در سامانه تلاش، موشک‌های صیاد ۳ برای درگیری با اهداف در ارتفاع بالا و برد بالاتر از متوسط به سامانه اضافه شدند. صیاد ۳ هر چند از نظر طول و قطر تفاوتی با صیاد ۲ ندارد، اما برد آن به ۱۲۰کیلومتر افزایش یافته و سقف ارتفاع آن نیز ۲۷ تا ۳۰کیلومتر عنوان شده است. این موشک ۹۹۵کیلوگرمی از پرتابگر مشابه صیاد ۲ پرتاب می‌شود. صیاد ۲ موشکی هزارو ۱۱ کیلوگرمی است. نکته مهم در مورد این دو موشک این است که صیاد ۳ ضمن کاهش وزن به برد ۶۰ درصد بیشتر از صیاد ۲ دست یافته است. این امر نشان‌دهنده استفاده از فناوری پیشرفته‌تر احتمالاً در بخش سازه برای سبک‌سازی و در بخش سوخت جامد و نیز طراحی بهینه‌تر پیشران، برای تولید نیروی رانش بیشتر است.
۱۵ خـرداد
در اواسط خرداد ۱۳۹۸، سامانه جدیدی به نام «۱۵ خرداد» رونمایی شد. این سامانه به نوعی یک ارتقای کامل روی سامانه تلاش بود. فصل مشترک تلاش و ۱۵ خرداد، استفاده از موشک‌های صیاد ۲ و ۳ است، اما تفاوت بارز آنها، عدم‌نیاز به رادار‌های سامانه اس-۲۰۰ به واسطه استفاده از یک رادار آرایه فازی پیشرفته و جدید به نام نجم ۸۰۴ و البته تجمیع رادار‌های کشف و ردگیری هدف و هدایت موشک و نیز اتاق کنترل و فرماندهی روی یک خودرو است. انواع رادار‌های نجم در شماره ۶۵۴۳ روزنامه جوان معرفی شد. تجمیع رادار‌ها و کنترل و فرماندهی سامانه در ۱۵ خرداد به مدد استفاده از آخرین فناوری‌های پیشرفته در زمینه ساخت رادار‌های آرایه فازی و زیرسامانه‌های جدید و کوچک نسبت به نمونه‌های قبلی، آن هم با توانایی درگیری همزمان با شش هدف صورت گرفت. در نتیجه یک آتشبار سامانه ۱۵ خرداد در کمترین حالت تنها از دو خودرو شامل رادار و پرتابگر تشکیل شده است، البته برای درگیری مؤثر با شش هدف که بعضاً نیازمند شلیک دو موشک به هر هدف است، سامانه ۱۵ خرداد از سه پرتابگر چهارتایی بهره خواهد برد.
در صورت شبکه شدن چند آتشبار سامانه ۱۵ خرداد با یکدیگر و تشکیل یک گردان که رویه مرسوم سامانه‌های پدافند هوایی مطرح دنیاست، قابلیت درگیری همزمان با تعداد بیشتری هدف در دفاع از یک منطقه حساس ایجاد می‌شود، در حالی که آتشبار‌ها می‌توانند دهها‌کیلومتر از یکدیگر فاصله داشته باشند و پوشش منطقه‌ای مناسبی را نیز پیرامون هدف ایجاد کنند. همچنین گمانه‌هایی مبنی بر متصل شدن ۱۵ خرداد به سامانه دوربرد و راهبردی باور ۳۷۳ و استفاده از اطلاعات رادار‌های آن هم در نظر کارشناسان مطرح است.
رادار مورد استفاده در ۱۵ پانزده خرداد به نام نجم ۸۰۴ ساخت صنایع الکترونیک وزارت دفاع در شیراز و برد کشف آن ۱۵۰ و برد ردگیری آن ۱۲۰کیلومتر عنوان شده است. به علاوه سامانه ۱۵ خرداد قابلیت کشف اهداف با سطح مقطع راداری پایین را در فاصله ۸۵کیلومتری و درگیری با آنها را از فاصله ۴۵کیلومتری دارد. نکته مهم در این باره این است که رادار کاوش در سامانه مرصاد که طراحی آن به واسطه نمونه‌برداری از سامانه خارجی قابل مقایسه با رادار‌های پیشرفته نجم نیست، توانایی کشف اهدافی با سطح مقطع ۵/۰ متر مربع را از فاصله ۱۱۰کیلومتری داشت، بنابراین پس از گذشت نزدیک ۱۰ سال از توسعه رادار کاوش و پیشرفت‌های مختلف متخصصان کشورمان در زمینه رادار و پردازش داده، توانایی نجم ۸۰۴ در کشف اهداف پنهانکار باید بسیار بالا باشد. سامانه ۱۵ خرداد در رزمایش‌های پدافند هوایی سال‌های اخیر با هر دو موشک صیاد ۲ و ۳ شلیک‌های موفق متعددی را ثبت کرده است.
سامانه جوشن
در رزمایش پدافند هوایی سال ۱۴۰۰ سامانه جدیدی به نام جوشن معرفی شد که وجه مشخصه آن استفاده از یک رادار پیشرفته از نوع غیرفعال یا پسیو بود. در سامانه‌های راداری غیرفعال به جای انتشار امواج از آنتن، به دریافت امواج بازتابی از هدف پرداخته می‌شود، اما این امواج بازتابی از منابع مختلفی در محیط منتشر شده‌اند. به عنوان مثال امواج رادیویی و تلویزیونی و امواج سامانه‌های ارتباطی تلفن همراه از این جمله هستند که دائماً در حال انتشار امواج هستند و بازتاب آنها از اشیای مختلف توسط رادار‌های غیرفعال قابل دریافت است، اما استخراج اطلاعات هدف در این روش نیازمند کار‌های پردازشی بسیار سنگینی است و طبق برخی گفته‌ها تا شش مرحله فعالیت پردازشی نیاز دارد. یک سامانه غیرفعال با توجه به اینکه هیچ انتشار علائم یا سیگنالی ندارد، مانند یک حلقه خاموش از پدافند هوایی در یک نقطه قابل استقرار است و دشمن تا زمان شلیک موشک قطعاً از وجود آن مطلع نمی‌شود. بعد از شلیک موشک هم بسته به نحوه ارتباط موشک با سامانه و در صورت وجود حسگر‌های بسیار قوی حرارتی، دشمن متوجه آن خواهد شد که به واسطه تحرک بسیار بالای سامانه، محل آن به سرعت تغییر خواهد کرد. سامانه جوشن به عنوان سلاح از موشک صیاد ۳ استفاده می‌کند. این موشک در قالب دست‌کم یک پرتابگر چهارتایی همراه رادار غیرفعال سامانه تشکیل یک آتشبار را می‌دهد. سامانه جوشن در دو رزمایش در سال گذشته با موفقیت مورد استفاده قرار گرفت: اول در رزمایش مشترک پدافند هوایی کشور در منطقه کویر مرکزی در مهر ماه و دوم در رزمایش مشترک ذوالفقار در آبان ماه و در کرانه‌های خلیج فارس و در معرض انواع رادار‌ها و سامانه‌های کشور‌های مختلف فعال در منطقه.
صیــاد
سامانه صیاد توسط نیروی هوافضای سپاه و وزارت دفاع از ترکیب موشک‌های صیاد ۲ با پرتابگر چهارتایی و رادار نجم ۸۰۲ ساخته شده است. در واقع سپاه با توجه به برخورداری از رادار نجم ۸۰۲، با دریافت موشک‌های صیاد ۲ به سرعت سامانه صیاد را پیش از میانه دهه ۱۳۹۰ آماده و عملیاتی کرد؛ اتفاقی که بعداً در سامانه ۱۵ خرداد با کمی تفاوت رخ داد. نکته مهم در سامانه صیاد، قابلیت درگیری همزمان با سه هدف به واسطه توانایی سامانه نجم ۸۰۲ بود. شش پرتابگر چهارتایی حامل موشک‌های صیاد ۲ تحت اختیار سامانه صیاد، قابل به‌کارگیری است. در نتیجه سامانه صیاد با در اختیار داشتن ۲۴ موشک، تعداد کافی صیاد ۲ برای درگیری با حملات هوایی پیاپی دشمن را خواهد داشت. ممکن است موشک‌های صیاد ۳ نیز به سامانه صیاد ساخت سپاه اضافه شده باشند. همچنین در سال‌های اخیر رادار نجم ۸۰۲ بی به جای نمونه قبلی این رادار در سامانه صیاد دیده شده است، اما با توجه به توسعه سامانه سوم خرداد که در نهایت با موشک‌هایی به همین نام به برد ۱۰۵کیلومتر و امروزه با موشک‌های جدیدتر به برد ۲۰۰کیلومتر رسیده است، احتمالاً سامانه صیاد در نیروی هوافضای سپاه توسعه بیشتری نخواهد داشت.
صیاد تاکتیکی
آخرین دستاورد مرتبط با موشک‌های صیاد، سامانه‌ای به نام صیاد تاکتیکی است که برای اولین بار در رژه روز ارتش در فروردین ۱۴۰۱ مشاهده شد. در این سامانه سه پرتابگر موشک به همراه یک رادار آرایه فازی و اتاق کنترل روی یک کامیون قرار گرفته‌اند. اساساً علت وجود کلمه تاکتیکی در نام این سامانه همین تجمیع حداکثری اجزای مختلف روی یک خودرو است. بعداً و در جریان بازدید رئیس‌جمهور از دستاورد‌های وزارت دفاع در شهریور امسال مشخص شد که صیاد تاکتیکی سامانه‌ای عمودپرتاب بوده و موشک صیاد مورد استفاده در آن هم تفاوت‌هایی در شکل بالک‌ها با صیاد ۳ دارد. در واقع به صورت غیررسمی از نوع عمودپرتاب موشک‌های صیاد ۳ رونمایی شد.
هر چند در صیادتاکتیکی به جای چهار موشک روی هر پرتابگر که در ۱۵ خرداد شاهد آن هستیم، از سه موشک استفاده می‌شود، اما کوچک‌ترین واحد عملیاتی این سامانه به یک خودرو کاهش یافته و عملاً در تعداد خودرو و نفرات کاری برابر با ۱۵ خرداد به جای یک رادار و چهار موشک، دو رادار و شش موشک مورد استفاده قرار می‌گیرد، ضمن اینکه به واسطه عمودپرتاب بودن صیاد تاکتیکی، امکان پوشش بهتر محیط اطراف فراهم شده است.
از آخرین نکات راجع به موشک‌های صیاد، گمانه‌های مطرح در مورد به‌کارگیری نسخه عمودپرتاب آن در شناور رزمی پیشرفته شهید سلیمانی است که در این صورت برد موشک مذکور از ۱۲۰ در صیاد ۳ به ۱۵۰کیلومتر افزایش داشته است. همچنین در جریان بازدید هفته گذشته ریاست محترم جمهوری از ناوگان نیروی دریایی راهبردی ارتش در بندرعباس، پرتابگر‌های موشک صیاد ۳ روی ناو سهند به همراه یک رادار جدید دیده شد.
مسیر توسعه موشک‌های صیاد ۲ و ۳ که امروز به نمونه عمودپرتاب رسیده است، ابتدا از برد‌های کمی بیشتر از موشک‌های شاهین و شلمچه شروع شد و امروزه به رده‌های قابل رقابت با نمونه‌های روز دنیا رسیده است. این همان مسیر توسعه بومی فناوری و تولید دانش‌بنیان است که الگوی مدیریتی شایسته‌ای برای سایر صنایع کشور خصوصاً خودروسازی، صنعت ریلی و … می‌تواند باشد.
منبع: روزنامه جوان
